Më 6 shtator, Basic Books po boton Slouching Towards Utopia, historia ime ekonomike e “shekullit të gjatë të njëzetë” nga viti 1870 deri në 2010. Është koha, argumentoj unë, që ne të zhvendosim të kuptuarit se ku varet historia ekonomike globale.
Disa mund ta shikojnë atë në vitin 1076, kur Kontradikta Evropiane e Investimeve çimentoi idenë se ligji duhet të kufizojë edhe më të fuqishmit, në vend që të jetë thjesht një mjet në dispozicion të tyre.
Një vit tjetër me rëndësi është edhe 1450, kur shpikja e shtypshkronjës së lëvizshme nga Gutenberg si dhe Rilindja Evropiane, krijuan terrenin për ardhjen e epokës së Iluminizmit, pastaj, sigurisht, është viti 1770, kur Revolucioni Industrial filloi me të vërtetë.
Nuk mund të diskutohet rëndësia e asaj që përfaqësojnë këto data. Por zgjodha 1870 sepse ka edhe më shumë rëndësi. Është kur laboratori i kërkimit industrial, korporata moderne dhe globalizimi i plotë ranë në vend. Këto ishin institucionet që do të mbingarkonin përparimin teknologjik deri në pikën e dyfishimit të madhësisë së ekonomisë globale çdo gjeneratë – gjë që në përgjithësi është ajo që bëri nga 1870 deri në 2010.
Ky ritëm i paprecedentë i përparimit teknologjik i dha njerëzimit fuqinë për të dëbuar më në fund djallin e Malthus. Rritja e popullsisë nuk do të anulonte më fitimet e produktivitetit për ta mbajtur botën të varfër. Inovacionet në teknologji, metodë dhe organizim bënë të mundur zgjerimin e byrekut ekonomik në mënyrë që të gjithë të kenë mjaftueshëm. Kjo do të thoshte se qeverisja nuk do të funksiononte më kryesisht si një makinë për nxjerrjen e burimeve me anë të së cilës elita mund të rrëmbejë “mjaft” nga ‘byreku’ me përmasa të pamjaftueshme për vete. Në vend të kësaj, qeveria dhe politika më në fund mund të drejtohen drejt krijimit të një bote të vërtetë njerëzore.
Trajektorja teknologjike e pas vitit 1870 tejkaloi me shpejtësi çdo gjë që njerëzimi kishte imagjinuar më parë se do të ishte e nevojshme për arritjen e utopisë. Me zgjidhjen e problemit të ‘pjekjes së një byreku’ mjaft të madh ekonomik, dukej se pjesa e vështirë kishte marrë fund. Gjithçka që duhej të bënte njerëzimi ishte të kuptonte se si ta copëtonte dhe më pas ta shijonte byrekun – domethënë, si ta shndërronim aftësinë tonë teknologjike në jetë të lumtur, të shëndetshme, të sigurt dhe të sigurt për të gjithë. Këto probleme do të zgjidheshin edhe më shpejt, apo jo?
Në fakt, problemet e prerjes dhe shijimit të ‘byrekut’ ekonomik në rritje të shpejtë na kanë shqetësuar vazhdimisht. Për të kuptuar pse kolektivisht nuk kemi qenë në gjendje ta kuptojmë siç duhet, unë do të tregoja katër mendimtarë.
I pari është ekonomisti me origjinë austriake Joseph Schumpeter, i cili shpjegoi se si teknologjia moderne gjeneron pasuri të pamasë përmes një procesi “shkatërrimi krijues”. Përparimi teknologjik dhe ekonomik kërkon që industritë e vjetra, profesionet dhe modelet shoqërore të shkatërrohen rregullisht për t’i hapur rrugë krijimeve të reja. Ky proces pa dyshim mund të jetë i dhimbshëm. Por kjo është gjithashtu arsyeja pse ka pasur më shumë ndryshime teknologjike që nga viti 1870 sesa ka pasur midis 6000 pes dhe 1869.
Mendimtari i dytë është Friedrich Engels, i cili përpunoi modelin marksist bazë-superstrukturë të ekonomisë politike (ky është, sigurisht, kuadri i Marksit, por besoj se i detyrohet më shumë bashkëpunëtorit të tij).
“Superstruktura” përshkruan të gjithë shoqërinë, me rrjetet e saj personale, modelet sociologjike dhe institucionet politike, kulturore dhe – më e rëndësishmja – ekonomike. Sado të rëndësishme që janë këto gjëra, të gjitha ato mbështeten dhe duhet të jenë në përputhje me “bazën” teknologjike themelore të prodhimit. Në çdo moment që nga viti 1870, çfarëdo softueri sociologjik që një shoqëri përdorte në mënyrë të pashmangshme do të vjetërohej dhe do të rrëzohej brenda hapësirës prej 50 vjetësh, për shkak të ndryshimeve në harduerin themelor, të cilat nga ana e tyre u nxitën nga shkatërrimi krijues Schumpeterian.
Mendimtari i tretë është një tjetër ekonomist me origjinë austriake, Friedrich von Hayek. Vështrimi i tij madhështor ishte se ekonomia e tregut është një mekanizëm i pakrahasueshëm për krijimin e inovacionit dhe mobilizimin e fuqisë së trurit njerëzor për ta bërë botën më të pasur (me kusht që të drejtat e pronës të zbatohen).
Por Hayek paralajmëroi se këto përfitime vijnë me një çmim të tmerrshëm: tregu nuk mund të pritet të ofrojë asnjë formë të drejtësisë sociale. Ai besonte te ‘kockat’ e tij se çdo përpjekje për të menaxhuar ose rregulluar tregun me qëllime të tilla në mendje jo vetëm që do të dështonte, por gjithashtu do të minonte aftësinë e tregut për të bërë atë që bën më së miri. Kështu, doktrina e tij arriti në: “Tregu jep, tregu merr: i bekuar qoftë emri i tregut”. Çdo gjë tjetër do të na vendoste në “rrugën drejt robërisë”.
Më në fund, antropologu ekonomik hungarez Karl Polanyi pa se vizioni i Hayek-ut për një utopi të dhuruar nga tregu ishte i paqëndrueshëm për shkak të të qenit çnjerëzor. Njerëzit duan të thonë se si përdoren burimet e shoqërisë së tyre. Ata do të kërkojnë që të ardhurat e tyre – dhe të të tjerëve – të arrijnë një nivel minimal dinjitoz dhe do të presin një shkallë të caktuar stabiliteti. Njerëzit priren t’i rezistojnë idesë se modeli i tyre i jetës mund të shkatërrohet në mënyrë të vetme nga ndonjë kozmopolit pa rrënjë që maksimizon fitimin gjysmë bote larg. Për mirë a për keq, kështu janë njerëzit. Nëse të drejtat e pronës janë vërtet të vetmet të drejta që kanë rëndësi, politika dhe shoqëria përfundimisht do të zgjidhen.
Të katër mendimtarët na mundësojnë të kuptojmë pse nuk kemi qenë në gjendje të përdorim aftësitë tona teknologjike për të ndërtuar një botë të barabartë dhe të lumtur. Por diagnoza është sigurisht vetëm gjysma e betejës (dhe ndoshta më pak). Detyra e gjeneratave të ardhshme është të kuptojnë se si të bëhen aq të mirë në prerjen dhe shijimin e byrekut ekonomik, siç ishin gjeneratat e mëparshme për ta bërë atë më të madh.
Shënim:J.Bradford DeLong, profesor i ekonomisë në Universitetin e Kalifornisë, dhe bashkëpunëtor i Byrosë Kombëtare të Kërkimeve Ekonomike. Më herët ka qenëzëvendës/ndihmës Sekretar i Thesarit i SHBA-së gjatë administratës së Bill Klintonit. / “Project Syndicate”/
